ik heb net de inleiding en het eerste essay uit 'De Russische leeslijst' gelezen. Dit is een essaybundel van Aleksandr Genis en Pjotr Vajlj over de klassieke Russische literatuur, dat wil zeggen, de boeken die zij op school hebben moeten lezen.

Jop noemde dit boek al even, omdat zij van dezelfde auteurs 'Arme Liza', een boek met verhalen en fragmenten bespreekt. 'Arme Liza' is duidelijk bedoeld als illustratie bij de essaybundel, omdat de literatuur in deze bundel in dezelfde volgorde staat als de essays.

Het idee is dat Jop de verhalen en fragmenten bespreekt, en ik daar op basis van de essays extra achtergrondinformatie bij verstrek en onduidelijkheden probeer te verhelderen.

Allereerst dus 'Arme Liza' (1792), een sentimenteel verhaal van Nikolaj Karamzin (1766-1826). De beide auteurs, Genis en Vajlj, willen dit verhaal zien als het begin van het klassieke Russische proza: 'Arme Liza is het embryo waaruit onze literatuur is gegroeid. In het verhaal herkennen zij een aantal elementen die later als een rode draad door de Russische literatuur zijn gaan lopen.

Zo is daar de stijl. Juist hierin was Karamzin vernieuwend, en zijn vloeiend proza is later nog vele malen nagevolgd. Genis cs. noemen dit proza zoetvloeiend, en vergelijken het met het metrum en rijm: 'De betekenis van de woorden die in het strakke schema van het prozaritme staan, speelt een geringere rol dan dat schema zelf.' Ook vernieuwend aan de tranentrekker van Karamzin was het ontbreken van de zielsverheffende functie - je las het puur als amusement.

'De Russische literatuur vond in 'Arme Liza' een kort resume van haar thema's en helden.' Vandaar het beeld van dit verhaal als embryo van de klassieke literatuur. Het belangrijkste thema was toch wel het volk. iets waar Jop meer over wilde weten. In de Russische literatuur werd de arme boer geidealiseerd - de waarheid woont niet in paleizen, maar in boerenhoeven - en het gelijk ligt altijd bij de man van het volk. Karamzins 'ook boerinnen kunnen liefhebben' is volgens de auteurs te vergelijken met de uitspraak 'onder een zwarte huid klopt ook een hart'. Het is duidelijk dat beide uitspraken het resultaat zijn van het
kangende geweten van de onderdrukkende kolonisator, de rijke Rus of de blanke man. Het schuldgevoel van de Russiche intelligentsia jegens het volk wordt zorgvuldig gekoesterd, zoals blijkt uit het feit dat Karamzin zijn mannelijke hoofdpersoon, de nietsdoende Erast, 'zijn hele leven lang ongelukkig' laat zijn.

Opvallend is de twijfel die Genis en Vajlj uitspreken over de universele waarde van dit schuldgevoel - bij Horatius 'Eclogae', de herdersdichten over het gewone volk, vragen we ons tenslotte ook niet af wat zijn gevoelens tegenover het volk waren. De auteurs noemen dit schuldige geweten iets typisch Russisch.

Ook het conflict tussen de verderfelijke stad en het zuivere platteland - wat mij een meer universeel thema lijkt - is in 'Arme Liza' aanwezig en zal in de latere literatuur nog ontelbaar vaak worden uitgewerkt. De tegenstelling noeste arbeid - overtollige ledigheid heeft met dit conflict te maken, en is in 'Arme Liza' verbeeld in de relatie tussen
Liza, het boerenmeisje, en Erast, de stadse nietsnut. Toch is deze laatste groep mensen niet zo erg als gedacht, want juist door hun nietsdoen voeren zij oppositie, tegen de macht, tegen de staat. De distantie tussen staat en intelligentsia blijft zo behouden.

Een laatste punt waar de auteurs op wijzen is de zedigheid van het verhaal. Erotiek bij de Russen is boekerig en bedacht, vaak alleen opvallend door de interpunctie, zoals in 'Arme Liza': 'Erast voelde een koortsachtige opwinding in zich - Liza ook, zonder te weten wat er met haar gebeurt...Ach, Liza, Liza! Waar is je engelbewaarder? Waar is je onschuld?'

Een mooie opmerking van Nobelprijswinnaar Joseph Brodsky hierover: 'De liefde als daad moet het zonder werkwoord stellen.'

Ondanks de historische en literatuurbeschouwelijke waarde van dit eerste staaltje van Russisch proza erkennen Genis en Vajlj de veroudering van Karamzin, duidelijk een schijver van de achttiende eeuw. Ze lezen 'Arme Liza' met een nostalgische vertedering. Zoals Jop zei: je moet wel even de tijd van je afschudden - maar dan heb je wel een mooi, romantisch verhaal, in vloeiende taal, dat je leest voor je plezier.

Op naar het volgende essay, over Denis Fonvizin.

Hartelijke groet,

Nienke