Onder het motto 'Anna versus Annie' heb ik de boeken 'Anna. Het leven van Annie M.G. Schmidt' van Annejet van der Zijl en 'Wat ik nog weet', een aantal autobiografische schetsen door Annie M.G. Schmidt samen genomineerd om o.a. te discussiëren over de vraag of Van der Zijls 'onthullingen', bijvoorbeeld over abortussen, een kortstondig huwelijk met de vader van de getrouwde minnaar van wie ze zwanger was -als (toen nog enig mogelijke) manier om het kind de achternaam van de vader te geven- en haar zelfgekozen dood, of al die onthullingen dus ertoe doen, of ze bijdragen aan een beter begrip van de schrijfster die Schmidt, die hier zelf altijd over heeft gezwegen, was. Wat ik bijvoorbeeld wilde weten was: "Voegt de biografie van Van der Zijl iets toe? Is jullie beeld van Annie M.G. veranderd na het lezen van Van der Zijl? Hoe staan jullie tegenover de autobiografische schetsen van Schmidt zelf, wetende dat ze hier en daar de waarheid heeft 'verfraaid'?"
In de praktijk schreven de boekgrrls vooral over 'Anna', maar de hierboven gestelde vragen kwamen toch aan de orde. Als 'voorafje' keek een aantal grrls op 27 maart naar een aflevering over Schmidt in de serie documentaires 'Hoge bomen', een documentaire die zwaar leunt op de biografie van Van der Zijl. Dit leverde o.a. als commentaar op: "Wonderlijk dat de toch zo onafhankelijke (botte) Annie zich zo afhankelijk opstelde ten opzichte van haar getrouwde minnaar."
De eerste die de biografie had uitgelezen schreef er o.a. over: "Een jaar geleden las ik "Wacht maar tot ik dood ben" over wat Annie Schmidt heeft gedaan voor het theater, radio en televisie. Annejet van der Zijl gaat veel dieper op haar persoonlijkheid in; in sommige gevallen zelfs zo diep dat ik het gevoel had van 'moet dat nou allemaal'. In een poging om een realistische Annie M.G. Schmidt neer te zetten tekent ze haar leven en karaktereigenschappen soms wel erg negatief. (...) Dit wil niet zeggen dat het boek niet goed geschreven is. Integendeel, het is met grote zorg in elkaar gezet en leest makkelijk doordat het niet bezwaard is met voetnoten en verwijzingen. (...) Ik zou graag iets meer horen over de achtergrond van haar boeken en versjes. Dat kwam niet helemaal uit de verf. Mevrouw vd Zijl schrijft wel over gebeurtenissen rond het schrijven en uitgeven van boeken, maar op de inhoud wordt weinig ingegaan. Al met al heb ik veel plezier met dit boek gehad."
Dat 'Anna' beslist goed geschreven is, toonde de grrl aan die halverwege nog dacht het boek niet uit te zullen lezen: "Ik had eigenlijk helemaal geen beeld van Annie.(..) Ze is een schrijfster. Klaar. Ik moet daarbij toegeven dat ik eigenlijk niet van biografieën houd. Ik ben nu halverwege "Anna" en vraag me af of ik het uitlees. Nog steeds is haar persoon niet echt interessant. (...) Ze is een gewoon mens, met alle haken en ogen. Dat ze bepaalde feiten 'gelogen' heeft, stoort me niet. Maken we niet allemaal ons verleden mooier dan het is? Ik vind dus eigenlijk de achtergronden interessanter, de historische feiten die naar voren komen. De oorlog in Zeeuws-Vlaanderen bijvoorbeeld." Twee dagen later liet ze weten: "Ik merkte dat ik het steeds weer terugpakte. Dus nu is het uit, met zelfs een lichte ontroering op het eind. Dat ik dus toch zo verdiept geraakt ben in het leven van Annie M.G., is dat een verdienste van de schrijfster zelf, of van Annejet van der Zijl?? Ik gooi het op het laatste, dus een zeer geslaagd boek."
Nog een grrl meldde zich zowel halverwege het lezen als (bijna) aan het eind, maar zij was al tijdens het lezen aanzienlijk enthousiaster: "Op dit moment lees ik ons maandboek "Anna", en met veel plezier, moet ik zeggen. Ik heb haar altijd bewonderd en erg naar haar opgekeken; nu wordt me duidelijk dat zij ook nare trekjes had, er geen been in zag om de waarheid te verdraaien als haar dat uitkwam en toch wel een complexe natuur had. Mijn bewondering voor haar werk wordt er natuurlijk niet minder om, maar ze wordt wel menselijker en op de een of andere manier komt ze nu dichterbij voor me. De manier waarop Annejet van der Zijl over haar schrijft bevalt me erg, niets verdoezelend en met een milde blik. Ik ben ook blij dat haar stijl niet zo wetenschappelijk is. Dat past ook bij Annie!" Haar eindoordeel was niet minder positief: "Dit dikke boek is nog steeds niet helemaal uit, maar ik denk dat dat niet nodig is voor wat ik erover wil zeggen. En dat is dat ik het lees met rooie oortjes en vaak met een glimlach. Zelfs weet het me te verbazen, want van sommige dingen was ik niet op de hoogte. Ik vind het een prachtige biografie. (...) Zoals Annejet van der Zijl Anna's leven en werk beschreven heeft vind ik knap en natuurlijk gedaan. De aangehaalde privéstukjes passen er logisch in; ze voegen iets toe en verduidelijken iets. Gelukkig geen voetnoten. Daardoor kun je soepeltjes doorlezen. Wat mij opvalt is dat ik niet áltijd Anna's stijl kan waarderen; ik bedoel, ik vind niet altijd dat ze schrijft, met name in haar brieven, zoals je van een schrijfster zou verwachten. Soms in spreektaal, of wat afgeraffeld. Maar ja, ze schreef zoveel brieven en had het zo druk, dat het vermoedelijk altijd tussendoor moest. Maar wel altijd met oog voor het grappige of het schrijnende in een situatie of in iets wat ze zag, en daar op originele manier woorden aan gevend, geweldig! Voor mij zijn nieuw, buiten de dingen die voor bijna iedereen nieuw zijn en waarover al veel melding is gemaakt, de oorlog in Zeeuws-Vlaanderen en Anna's liefdesaffaire met Henk. Over het eerste vond ik het erg interessant om te lezen, van het tweede kreeg ik de kriebels. Ik vond Henk meteen al volkomen niet bij haar passen en had continu het gevoel dat hij een wanhoopsgreep voor haar was. En dat verlaagde haar in mijn ogen! Ook het nalopen van jongens c.q. mannen, en de voortdurende pogingen om 'aan de man te geraken' zijn voor mij nooit zo helder geweest als nu. Anna's gebrek aan zelfvertrouwen, haar verlegenheid, haar diepgaande behoefte 'erbij te horen', haar hang naar gezelligheid en de vreugden des levens, maken haar voor mij kwetsbaar, menselijk, geven haar iets roerends. Maar de manier waarop ze sommige van deze eigenschappen, zwaktes, of hoe je het noemen wil, trachtte te overwinnen dan wel te compenseren, dan wel in te vullen, wekte even zo vaak mijn verontwaardiging. Mijn beeld van Anna is beslist veranderd, op z'n minst weer bijgesteld, door het lezen van deze biografie. Maar feit is dat ze ook dichter bij me is komen te staan. Overeind blijft zonder meer mijn bewondering voor haar levenslust, optimisme, humor, vrijgevochtenheid en vindingrijkheid. En niet te vergeten haar hoofdrol in eigenlijk alle, en revolutionaire, amusements-sectoren van na WO II + de kinderliteratuur, '.... en dat is zóveel waard'! Ik heb ook nooit zoveel geweten als nu over Anna's man Dick. Dat maakt haar voor mij compleet. Hij is duidelijk erg belangrijk voor haar werk geweest, zowel in zijn waardering als in zijn (niet altijd malse) kritiek. Soms vond ik het wonderbaarlijk wat ze van hem kon hebben. En ondanks hun moeilijkheden en niet erg overeenstemmende karakters moet het een mooie liefde zijn geweest. (...) Ik vind de distantie die Annejet v.d. Zijl beoogde, zeker terug te vinden en ervaar die als professioneel. Ook de nieuwe bijzonderheden over haar leven en karakter, en sommige zijn best negatief te noemen, doen er voor mij toe. Als je een oprechte biografie schrijft is ook een zekere onverbiddelijkheid onontkoombaar en zelfs noodzakelijk. Ik zou altijd een zo volledig mogelijk beeld van iemand willen hebben. Wat betreft de autobiografische schetsen van Anna en haar verdraaiingen van de waarheid, geef ik toe dat ik me daarin teleurgesteld voel. Maar Annie wist het van zichzelf en nam dat van zichzelf. Okay, een ander moet het dan ook maar nemen."
Nog een positief gestemde grrl: "Ik vond het een heel mooi boek. Ik vind dat er op een hele goede manier met de citaten werd omgesprongen zodat het boek heel leesbaar blijft. Ik heb van Annie M.G. een heel menselijk beeld gekregen, met positieve en minder positieve kanten. Ik wist weinig over haar, maar heb mijn kinderen wel heel veel van haar voorgelezen en ook de liedjes gezongen uiteraard. Het was leuk om daar wat meer achtergrond bij te krijgen."
Een tussendoortje van uw samenvatster: op 20 mei toog ik, getipt door een van de grrls, naar Utrecht voor een lezing van Van der Zijl over 'Anna', een mooi extraatje zo midden in 'de maand van Anna'. Een mooie gelegenheid ook om een paar van de vragen die ik bij de grrls aan de orde heb gesteld, aan Van der Zijl zelf voor te leggen.
Mijn verslag: "Annejet van der Zijl is een goed spreekster, die het verhaal dat ze ongetwijfeld al tientallen keren heeft verteld, ook nu weer met enthousiasme bracht. Wat er vooral uitsprong, was dat ze Schmidt, ook al heeft ze vele onaangename karaktertrekjes naar boven gebracht die tijdens haar leven grotendeels verborgen bleven, toch of juist daardoor, zeer is blijven waarderen. Vooral haar levenslust en de manier waarop ze de kansen die het leven haar bood benutte, spraken haar in Schmidt aan.
Natuurlijk heb ik haar de vraag gesteld die ook in mijn aanbeveling staat: hoe staat zij tegenover het feit dat ze zo veel door Schmidt zelf in het leven geroepen mythes heeft moeten doorprikken (bijvoorbeeld het verbreken van de verloving met de zwaar christelijke Henk: volgens Annie door háár toen verloofde, toen ze voor het eerst het bed zouden delen, eerst met haar wilde bidden om vergeving te vragen voor de te begane zonde, in werkelijkheid door hem omdat hij iemand anders had leren kennen). Die ontmythologisering, zei Van der Zijl, was juist een van haar doelen geweest. In de onaantastbare 'ongekroonde koningin van Nederland', altijd alleen maar geestig en altijd alleen maar positief, heeft ze nooit zo geloofd. Liever een echt mens met goede én nare kantjes dan de heilige die Schmidt vooral in haar laatste jaren in Nederland was geworden.
Heb ook gevraagd welke elementen uit het leven ze in Schmidts boeken had teruggevonden. Als je een biografie van een schrijfster maakt, zijn dat natuurlijk relevante dingen. In Otje (het meisje dat haar vader redt van depressies) zag ze Schmidts strijd tegen de depressies van haar partner Dick terug ('Dick was eigenlijk mijn vader', heeft Schmidt zelf gezegd). Alleen is wat Otje wel voor elkaar kreeg, Annie niet gelukt. In Minoes zag Van der Zijl een zelfportret van de twee kanten van Schmidts persoonlijkheid: aan de ene kant de keurige mevrouw die ze graag wilde zijn, aan de andere kant de vrije, wilde kat. Maar ook noemde ze Jip en Janneke, dat begint met "Zullen we samen spelen"? In dat kleine zinnetje zag ze het eenzame kind in Zeeland terug."
De volgende grrl die een leesverslag schreef was wat gemengd gestemd: "Het boek leest als een trein, het zou net zo goed een roman kunnen zijn. Met de schrijfstijl van AvdZ is niks mis. Ik miste echter aan het eind de nuance: de laatste hoofdstukken schieten wat mij betreft door in 'het is niet goed of het deugt niet'. En daarom laten die voor mij vooral een negatieve klank achter over het boek als geheel: wordt er hier niet een nieuwe 'waarheid' geschapen, minstens zo absoluut als de mythe van Koningin Annie? Of trap ik nou zelf in de mythe: er mag niks negatiefs over Annie of haar werk worden gezegd? Nee, volgens mij niet. Want we zijn het toch eens dat Annie pareltjes geschreven heeft. Misschien zijn die niet te vinden tussen haar latere werk, maar zo'n zware nadruk op het lagere niveau van wat ze in haar laatste periodes schreef, vind ik jammer, het verlaagt de indruk van bijna van haar eerdere, wel goede werk."
Voor de volgende grrl kon Schmidt noch voor, noch na de biografie stuk: "Dit boek lag voor mij in 2002 onder de kerstboom en ik had het heel snel uit (omdat ik het echt niet kon wegleggen). Een heerlijk mens was onze Annie toch. Je zou toch bijna jaloers worden hoe zij haar leven heeft durven leven. Pas nog een stukje op TV van het interview met IM gezien, heerlijk toch, sigaretje, wit wijntje en maar kletsen." Een andere grrl nuanceerde dit enigszins, maar was het per saldo toch met haar eens: "Een heerlijk boek, maar een heerlijk mens zou ik haar niet noemen. Heerlijk werk, oké. Haar humor en esprit zijn onvergelijkbaar, ik geniet van de manier waarop ze dingen vertelt in haar brieven en zo. Een heerlijk mens vind ik haar niet, maar tegelijk kan ze voor mij ook niet meer stuk, hoor! Ze is op en top origineel!"
De volgende grrl meldde: "Dit boek lees ik vast nog eens. Ik heb er erg van genoten en ook Annie beter leren kennen. Ook de geschiedenis die erin werd aangehaald zoals de Kristalnacht. Dat de Zeeuwen een Z moesten dragen in de oorlogstijd wist ik niet. Hoe moeilijk ze het eigenlijk toch wel het hele leven heeft gehad, er altijd bij te willen horen. Volgens mij had ze een groot minderwaardigheidscomplex. Fijn om te lezen, hoe veel ze van de vader van haar kind heeft gehouden."
Een grrl die zowel 'Anna' als 'Wat ik nog weet' las, schreef er het volgende over: "Ook ik vond 'Anna' een goed boek, hoewel ik vooral het middengedeelte wat moeizaam doorkwam. (...) Het meest onder de indruk was ik van de hoofdstukken over de periode in Frankrijk waarin het schrijven Annie niet lukte en over de periode daarna in Nederland, waarin Dick's depressie de boventoon voerde. Beide episodes vond ik heel goed beschreven; wat het betekent als niet lukt wat je wilt, hoe erg een depressie kan zijn zodat je zelfs degenen die van je houden van je afstoot, dat vond ik zeer overtuigend. Verder waren voor mij de euthanasie van Dick en Annie's eigen dood ook nieuw; heel bijzonder vind ik dat, als je twee keer in je leven tot zo'n ingrijpende actie overgaat, dan moet je toch wel een bijzonder mens zijn. In zoverre bouwt het boek voor mij meer een mythe over Annie op, dan dat het er een afbreekt (want dat geen enkel mens het zonder onaangename trekjes kan stellen, wist ik al...) Wat betreft de vraag of Annie zelf mythevorming heeft bevorderd door haar leven in haar autobiografische stukken mooier af te schilderen dan het was: het lijkt me logisch dat je dat doet, als je schrijver bent. Dan wil je toch geen wetenschappelijk verantwoord product afscheiden, maar een goed leesbaar werk? Dat lijkt me bijna de plicht van een schrijver (en iemand die niet kan schrijven, moest dus ook maar niet aan een autobiografie beginnen ;-)). Zelf verwoordt Annie dit trouwens, zoals gewoonlijk, prima, zie het citaat op p. 364: "De mensen zeggen van me: 'Ze liegt zo'. Dat is waar, ik overdrijf vaak. Maar ik kan er niets aan doen. Ik wil het een beetje mooier maken dan het is, niet zo gewoon." Overigens, wat de leesbaarheid van het boek betreft heb ik de indruk dat Annejet van der Zijl beslist vlot schrijft, maar wellicht nog beter haar onderwerp- en citatenkeuze heeft gemaakt. Vooral de citaten waarin Annie zelf aan het woord komt spraken me bijzonder aan, hoe ze kernachtig en eenvoudig 'levenskwesties' kan verwoorden. Bijv. p. 200 over een overspelige relatie, zoals Dick er een met haar heeft: "Als wij onze hartstochten overwinnen ligt het minder aan onze sterkte dan aan hun zwakheid." En over zijn niet-kiezen: "De andere kant vindt hem een sul, omdat hij zo lang traineert, omdat hij niet kan kiezen en de knoop maar niet doorhakt, en ze vergeten dat je niet zo gauw een knoop doorhakt, waar je zelf middenin zit." Over moeder worden op p. 207: "Heel gek, dat (...) toch iedere aanstaande moeder denkt dat ze de eerste is. En de enige. Het is niet waar en ze weet dat ook wel met haar verstand, maar toch heeft ze het ingebouwde gevoel, dat dit nu voor de eerste maal in de geschiedenis gebeurt. (...) er gebeuren de meest wonderlijke dingen, die allemaal normaal blijken te zijn." (...) Verder houdt me n.a.v. dit boek de vraag bezig of Annie nu wel of niet als 'serieuze schrijver' moet worden gezien. Dat ze ermee inzat dat ze 'maar' kinderversjes schreef, dat kan ik me wel voorstellen. Ik weet ook niet of het 'maar' wel op z'n plaats is, maar ook al spreken haar versjes me wel aan, ik heb er toch moeite mee om ze als literatuur te beschouwen. Anders is dat misschien voor haar schrijfsels voor volwassenen, die ik - buiten de citaten in het boek - niet ken, behalve nu natuurlijk 'Wat ik nog weet'. Toen ik merkte dat daaruit vooral in de beginhoofdstukken van Anna veel werd geciteerd, ben ik dat boekje eerst gaan lezen. Ik vond het, vooral waar het haar kindertijd betrof, prachtige stukjes met licht ironisch beschreven, scherpe observaties. Geweldig! De stukjes gaven me misschien toch nog wel een beter beeld van Annie('s jeugd) dan Anna, ondanks dat daarin meer achtergrondinformatie was opgenomen en de weergave van gebeurtenissen misschien meer 'waar' was..."
Ook de laatste grrl die aan het woord komt, las beide aanbevolen boeken (en meldde daarna dat ze ook 'Minoes' had gelezen, omdat ze daar na het lezen van 'Anna' zo'n zin in had gekregen): "Een goede biografie kunnen schrijven is weinigen gegeven. Ofwel je krijgt een volkomen kritiekloos dweperig verhaal ofwel de biograaf gaat prat op de geraadpleegde bronnen en strooit met voetnoten en citaten in het rond alsof het niets is. In beide gevallen dus niet erg leesbaar. Annejet van der Zijl heeft in mijn ogen echter een goede en leesbare biografie geschreven, het leest als een trein. Daarnaast houdt ze voldoende afstand tot de hoofdpersoon, wat een evenwichtig en onbevooroordeeld verhaal oplevert. Ook weet ze een prima balans te vinden tussen haar eigen tekst en de citaten die ze gebruikt. Volgens sommige boekgrrls was het soms te negatief waardoor de mythe Annie MG werd doorbroken. Zelf heb ik dat gevoel niet, integendeel. Ik zie steeds dat beeld voor me van een vrouw in een kamertje in Berkel en Rodenrijs die weet dat haar man in de kamer naast haar zijn laatste slaap is ingegaan. Wat een eenzame uren, wat een moed en zelfbeheersing. Het boek leert immers dat ze zonder Dick eigenlijk een heel onzeker iemand is.....om hem dan toch te laten gaan...." (en over Wat ik nog weet): "In dit boekje heeft Annie zo rond haar tachtigste haar herinneringen te boek gesteld. Het boekje onderstreept het beeld uit Anna, het beeld van een onzeker meisje (en later: onzekere vrouw) in een intellectueel milieu waar het draait om Literatuur en Kunst en waar haar bijdragen geschaard worden onder Lectuur en Amusement. Alleen wanneer Dick er zijn goedkeuring aan hecht, lijkt het in de eerste categorie te vallen!"
Alle bijdragen nog eens overlezend moet me van het hart dat ik onder de indruk ben van de manier waarop een aantal grrls hun leeservaring onder woorden heeft gebracht. Dat lijkt me een compliment waard, voor Annejet van der Zijl en voor Annie M.G. Schmidt, maar natuurlijk ook voor de grrls!