Mooi boek dit!  Het gaat over een volwassen man (Michael) die terugkijkt op de relatie die hij als scholier had met Hannah, een volwassen vrouw. Zij verdween spoorloos maar tijdens zijn studie zag hij haar weer, op een nogal onverwachte plaats.

Daar houdt het alleen niet bij op. Dit boek gaat ook over schuld en hoe makkelijk het soms lijkt om een schuldige aan te wijzen, maar hoe complex het eigenlijk ligt. Daarin doet dit boek denken aan de film Winterschläfer, van (de -ook al Duitse- regisseur van Lola Rennt) Tom Tykwer.

Ik moet zeggen dat ik tijdens de eerste bladzijden wat ambivalente gevoelens had: ik *heb* nou eenmaal niks met puberjongens en hun weg naar volwassenheid. Maar het verhaal boeide wel door de constante vraag 'waar gaat dit naar toe?'. En toen dat duidelijk werd op een kwart van het (overigens dunne) boek, bleek die aanloop van essentieel belang te zijn.

Ik kreeg De voorlezer voor mijn verjaardag en had er nog *nooit* van gehoord. Tot op een andere verjaardag, de volgende dag al meteen. Daar vroeg een theoloog aan een boekverkoopster hoe dit boek van Bernard Schlink over de toonbank ging. Ik spitste natuurlijk meteen mijn oren en wat bleek: hoewel dit boek weinig aandacht heeft gekregen in de pers, loopt het fantastisch! En dat kan ik begrijpen, want het is een absolute aanrader; echt heel mooi. Dus wie nog wat kopen wil in de boekenweek..!

De voorlezer blijkt trouwens wel besproken te zijn bij Zeeman met Boeken, dus wie wil kan meer lezen op de website van de VPRO (is opgeheven-red.)Maar misschien moet je dat doen *na* het boek, want bij de VPRO hebben ze nog nooit gehoord van de V E R K L A P P E R-techniek.

Helemaal overtuigd heeft het boek me niet. Meer zo'n boek waarvan je zegt: het is niet goed en het is niet slecht.

Het goede: het leest als een trein en met name Hanna komt tot leven en ontroert tot op zekere hoogte. Het zijn belangwekkende thema's die Schlink aan de orde stelt. Het is ook een spannend verhaal, vol verassende (soms: ongeloofwaardige) wendingen waardoor je geboeid blijft.

Maar achteraf vraag ik me af wat ik nu eigenlijk heb gelezen: een bizar liefdesverhaal met zeer zware, literaire pretenties die het volgens mij niet kan waarmaken? Het boek ademt voortdurend de suggestie dat hier vanuit een inividueel verhaal algemeen geldende waarheden worden verkondigd maar juist omdat het feitelijke verhaal zo a-typisch is kan het dat juist niet.

Bijvoorbeeld: het collectieve schuldgevoel waar ook de na-oorlogse generaties Duiters onder gebukt gaan. Zul je net zien: de ouders van de verteller waren helemaal niet zo fout. Jammer, dat klinkt mischien raar maar nu zijn de scherpe kantjes van dat generatieconflict er meteen af.

Dan de relatie tussen Hanna en de hoofdpersoon. Het verhaal van een verhouding tussen een 15-jarige jongen en een 36-jarige vrouw met alle gevolgen die dat voor hun verdere leven kan hebben lijkt me een boek op zich waard en hier wordt er van alles over aangestipt maar weinig uitgewerkt.

Want waar gaat het nu om: welke invloed die relatie op met name de jongen heeft gehad of welke invloed deze relatie op de jongen heeft omdat achteraf blijkt dat deze minnares een zeer fout oorlogsverleden had? Of Hanna is dubbel fout want niet alleen kampbewaarster maar ook nog kinderlokster dus zal ze die uitverkoren kampkinderen ook wel hebben misbruikt?

Nu wordt dit laatste wel gesuggereerd maar later weer ontkracht waardoor ik me helemaal ga afvragen met welk doel de verteller op 15-jarige leeftijd met deze veel oudere vrouw een sexuele verhouding heeft. Als het er om gaat dat zelfs de meest verschrikkelijke (oorlogs-)misdadigers ook kunnen liefhebben is dat toch totaal overbodig. Dan hadden zij ook een liefdevolle tante-neef, buurvrouw-buurjongen, verhouding kunnen hebben.

Wat ik ronduit flauw vond was het analfabetisme-thema dat er wordt bijgesleept en min of meer als motief voor Hanna's gedrag geldt. De meeste mensen doen domme/foute dingen uit onbenul en/of eigenbelang danwel uit de verkeerde overtuiging, lijkt me, en dat nu uitgerekend Hanna nog een ander motief zou hebben doet afbreuk aan het eigenlijk thema waarvan ik -althans het vermoeden heb- dat Schlink het aan de orde wil stellen: dat de geschiedenis achteraf altijd erg overzichtelijk is, dat het van buitenaf erg makkelijk is om een scheiding aan te brengen tussen goed en fout maar dat het in de praktijk veel genuanceerder ligt en de individuele keuze voor de ene of de andere kant vaak op toevalligheden berust.

Juist door een mogelijk excuus voor Hanna te verzinnen wordt dit thema m.i. ondergraven. Nu ineens lijkt het alsof ze niet beter kòn weten. Niet alleen dat, ook wordt ineens de suggestie gewekt dat de uitverkoren kampkinderen haar ook moesten voorlezen en op die manier -voordat de onvermijdelijke afvoer naar Ausswitsch plaatsvond- nog niet eens zo'n slechts kampleven hadden. Ik ben erg voor nuances, zeker als het 'de oorlog' betreft, maar sommige feiten vallen niet te nuanceren.

Door dit analfabetisme niet alleen als verklaring voor Hanna's keuze maar ook als verbindend element tussen beide hoofdpersonen op te voeren glijdt het verhaal trouwens af naar kitschniveau: uitgerekend door zijn voorgelezen boeken leert Hanna in haar cel alsnog helemaal op eigen houtje lezen en wat wil ze daarna als eerste lezen? Boeken over de concentratiekampen. En zo brengt de jongen die Hanna tot haar schandknaap maakte, haar tientallen jaren later alsnog op het rechte pad?

Alsof het een kwestie was van: had ik het maar geweten, dan had ik het niet gedaan maar nu weet ik beter, zie ik mijn zonden in en daarom hang ik me maar op? Zucht. Daar komt nog bij dat al die diepzinnigheden gaan vervelen en steeds gezochter en holler gaan klinken. Bijvoorbeeld:

"Daarin is de ontwikkeling weliswaar doelgericht, maar het doel waar ze na velerlei verschrikkingen, verwarringen en verblindingen aankomt, is het begin waarvandaan ze, nauwelijks aangekomen, opnieuw moet vertrekken."

Klinkt heel gewichtig, het slaat trouwens op de ontwikkeling van het recht, maar wat wordt er eigenlijk mee bedoeld? Dat rechtsprincipes in wezen onveranderlijk zijn? Als dit nu het enige voorbeeld was, maar er staan wel meer van dit soort pseudo-diepzinnigheden in, te veel. En bij eerste lezing valt het nog niet eens op, maar heo meer ik er over na ga denken hoe meer ik het idee krijg een hoop gebakken lucht voorgeschoteld te hebben gekregen.

Dit boek was mij eigenlijk tot vorig jaar ontgaan en ik weet dan ook niks van de achtergrond en de schrijver. Ik geloof dat er in Duitsland ophef was omdat men vond dat Schlink probeerde oorlogsmisdadigers te begrijpen. Mijn voornaamste bezwaar is echter dat 'ie dat dan op zo'n beroerde manier doet.

Maar hoe langer ik er over nadenk, hoe onduidelijk het me wordt wat Schlink met 'De voorlezer' nu eigenlijk heeft willen vertellen. Dat het raar kan lopen in het leven, maar ja: dat wisten we al. Voor mijn gevoel is 'De voorlezer' zo'n verhaal dat zichzelf verder heeft geschreven :-) nadat de auteur van de weg was geraakt.

Er wordt van alles aangestipt maar geen enkel thema wordt echt uitgewerkt, het zijn eigenlijk twee verhalen die elkaar steeds voor de voeten lopen. Nu had dàt een briljant boek kunnen opleveren maar je moet wel van zeer goeden huizen komen wil je dat (zeker in maar 180 bladzijden) voor elkaar krijgen.

Dat met die aandacht in de pers valt wel mee hoor ;-) was ooit een oprah boek!! nou dan ben je een tijdje gegarandeerd van een plaats in de americaanse bestseller lijst... tijdje geleden hier uitgebreid over gesproken. ik zal wat knip en plak stukken hieronder gooien:

"Ik heb net De Voorlezer van Bernhard Schlink uit. Zucht. Ik moet er denk ik de komende tijd nog veel overnadenken wat ik van vond. Of nee, niet wat ik van vond, maar wat ik moet doen met alle gedachten die het oproept. Over goed en slecht zijn, justice en rechtvaardigheid. Of is dat hetzelfde?

Ik moet zeggen dat het boek zelf niet Al te veel indruk heeft gemaakt. Ik bedoel het manier van schrijven doet me niet veel, ik heb het verhaal in het begin alleen maar irritant gevonden. Maar ik had zoveel laaiend enthusiaast reportages gehad van mensen wiens mening ik respecteer dat ik ben toch verder gaan lezen.

Wacht even - ik knip/plak een stukje uit een prive meel hierover -

... weet ik nog niet, krijg niet zo'n goed gevoel over. Ik vind het moeilijk om serious te nemen dat een volwassen vrouw zich zonodig aan zo'n jochie moet grijpen. En ook zo onwaarschijnlijk hoe dat gebeurde. Als het een man was met een meisje van 15 zouden we kindermisbruik roepen. Ja OK, ze denkt dat hij 17 is, maar alsnog - er moet toch iets goed mis zijn met zoiemand. Ja, sorry, ik weet dat dat ook zo is geloof ik... ik lees hem wel uit, maar tot nu toe vind ik er niet zo veel aan. (En wat klinkt ik moraliserend ;-)

Later heb ik toch voor mezelf bedacht dat Hanna zo'n jongen heeft uitgekozen als minnaar omdat er dan minder kans was dat hij haar geheim zou ontdekken. (Zoiets dan, ik ben er nog niet helemAAl uit) En haar geheim was dat ze analfabeet was (en nee ik vind dit geen verklapper - vrij vroeg in het verhaal kan je dat zelf uitvogelen.)

Analfabeetisme - even een vraag daarover. Ik heb me ooit laten vertellen dat de reden dat in Duitsland alle films worden nagesynchroniseerd ipv ondertitled is dat er veel analfabeetisme daar voorkomt. Is dat ook zo?

Goed, meer hierover later, want haar analfabeetisme is een belangrijk factoor in haar crimineel trial voor oorlogmisdaden. Zij krijgt een zwaardere straf dan de andere omdat ze, nee wacht even, dit is misschien dus wel een verklapper dus zal ik het als zoiets behandelen voor diegene die het niet wil weten (maar echt belAngrijk is het niet - het is geen spAnnend boek, meer een om over na te denken)

v

e

r

k

l

a

p

p

e

r

Haar straf is zwaarder omdat zij zogenaamd de report over de misdaad heeft vervalst (geschreven dus). Dit had zij nooit kunnen doen, maar ze zegt dat ze het wel gedaan heeft om te verbergen dat ze niet kunt lezen en schrijven (ze schaamt zich dus vreselijk hiervoor)

Jaren later komen ze in de gevangenis wel achter dat ze analfabeet is (en hier word ik zo bOOs - had ze niet dan vrijgelaten moeten worden - of tenminst een re-trial moeten hebben?? of weten ze dan niet in de gevangenis hoe ze aan haar zware straf is gekomen? Is er een jurist die mij dit uit kunt leggen?)

Maar dat moment dat je erachter komt dat zij met leren schrijven bezig is.... Mooi, mooi mooi. Al jaren stuurt de jongen (inmiddels volwassen natuurlijk) die toen haar minnaar is geweest haar bandjes met voorgelezen boeken erop. Op een gegeven moment krijgt hij een kinderlijk, duidelijk met veel moeite geschreven groet van haar "Jochie, het laatste verhaal was heel erg mooi. Dank Hanna."

Zo ok ik bEn vaak een huilbak, maar dit vond ik zooooo ontroerend.... En verder... veel natuurlijk over de moeilijke vragen dat de na-oorlogs generatie Duitsers tegen komen. Collectieve schuld. Wat is rechtvaardig? Mag je mensen achteraf straffen die handelde volgens toen gebruikelijke regels? "Wij deden onze werk, meer niet." Een voorbeeld van een beul die de mensen die hij doodt niet haat maar doet het omdat het zijn werk is. Vandaag nog zijn er landen (oa sommige staten van America) waar de doodstraf wordt toegepast. Als dat over een aantal jaren wordt afgeschaft, mag je dan de executioners straffen voor wat ze gedaan hebben? Ik maak geen excuses voor oorlogsmisdaden, en zeker niet voor de holocaust, maar als je middenin zit, zoals Hanna zegt op een gegeven moment tegen de rechter "Wat had U dan gedaan?" Om koud van te worden zo'n redenering.

Geen vrolijk vakantie boek dus, maar wel eentje waarvan ik vind dat iedereen het zou moeten lezen. (en het is maar 160 bladzijden dus goed te doen)

Wat betreft de gerechtelijke kant van de zaak kwam de volgende mail:

In Nederland kan je dan herziening van je vonnis (arrest) vragen (art. 457 Wetboek van Strafvordering).Hoe dat in Duitsland is geregeld weet ik niet, bovendien werd in Hanna's geval, naar ik aanneem, speciaal strafrecht toegepast omdat ze een oorlogsmisdadiger was.

Wat ik zo knap vond, was dat het zoveel ruimte laat voor je eigen gedachten, het dringt je geen waardeoordeel op. Het is niet moraliserend, wat bij dergelijke vragen nog al eens gebeurd

Merkwaardig boek. Paste in de discussie van de al dan niet collectieve/individuele schuld. Hoe makkelijk is het om iets maar niet te weten.

Hoe zou je zelf reageren in een situatie waarin waanzin de wereld lijkt te regeren. Hoe overleeft een mens en ten koste van wat. Ik dank god op mijn blote knietjes, dat ik het nooit op de proef ben gesteld. Helden zijn we maar al te makkelijk in onze gedachten, maar in werkelijkheid? Ik ben niet echt een pessimist, maar een hoge pet heb ik niet op van het mensdom.

't Is wellicht ook de reden dat je iets van medegevoel kan krijgen met de vrouw, die van vreselijk dingen beschuldigd wordt. Het is zo'n boek dat je ongemakkelijk maakt, dat heeft wel een functie. Maar van de ik-figuur krijg ik de kriebels. Ik heb al eens eerder verteld dat ik kregel wordt van figuren wiens leven lijkt te mislukken en daar dan vrij passief tegenover staan. Rottop, ga wat doen, denk ik dan altijd.

Als ik dit boek niet had gekregen, zou ik het dan gelezen hebben? Ik hoef maar te weten dat iets over de oorlog gaat of ik denk: nou nee, daar heb ik even geen zin in. Maar het was een mooi boek.

In een recensie stond dat de recensente een akelige smaak in haar mond had gekregen omdat ze met Hanna had meegeleefd. Dat vond ze te goedkoop. Hanna blijft een oorlogsmisdadiger. Dat laatste is natuurlijk ook zo, maar dat wordt ook nergens ontkend. De verteller heeft als doel begrijpen EN veroordelen. Het is juist goedkoop om (oorlogs)misdadigers pertinente boosdoeners te laten zijn; dat zou wel erg makkelijk te begrijpen zijn.

En het feit dat de verteller/hoofdpersoon dit niet van zich af kan zetten, geeft voor mij juist zijn betrokkenheid weer. Hij vecht tegen wat hij noemt de verdoving. Daarmee bedoelt hij dat mensen afstompen voor bepaalde gevoelens. Hij maakt dat duidelijk gedurende het proces. Aanvankelijk luistert iedereen met afgrijzen naar wat er allemaal gebeurd is in de concentratiekampen. Maar op een gegeven moment zet er een verdoving in.

Mensen kunnen het gewoon niet meer bevatten, het gevoel stompt er voor af. Is iets dergelijks niet ooit door de grrls bediscussieerd onder het onderwerp struisvogelpolitiek?

Het boek gaat voornamelijk over schaamte en schuldgevoel. Een citaat:

"Tegelijkertijd vraag ik me af, en begon ik me destijds al af te vragen: Wat moest en moet mijn generatie, die na de oorlog is opgegroeid, eigenlijk beginnen met de informatie over de verschrikkingen van de vernietiging van de joden? We moeten niet denken dat we kunnen begrijpen wat onbegrijpelijk is, mogen niet met elkaar vergelijken wat niet vergeleken kan worden, mogen geen nadere vragen stellen omdat degenen die nadere vragen stelt, de verschrikkingen tot onderwerp van de communicatie maakt en ze niet neemt als iets waarover hij alleen maar vol ontzetting, schaamte en schuld kan zwijgen. Moeten wij alleen maar vol ontzetting, schaamte en schuld tot zwijgen vervallen? Met welk doel? Niet dat ik de drang tot verwerking en voorlichting waarmee ik aan het werkcollege deelnam, tijdens het proces zomaar verloor. Maar slechts een enkeling werd veroordeeld en bestraft, en dat wij, de volgende generatie, vol ontzetting schaamte en schuld er het zwijgen toededen - was dat alles?

Hanna schaamt zich voor haar analfabetisme, Michael schaamt zich omdat hij Hanna verraadde door haar te ontkennen tegenover zijn vrienden. En natuurlijk voelt hij zich daarover schuldig. Wanneer hij dan later ervaart wie zij was, voelt hij zich weer heen en weer geslingerd tussen schuld en schaamte.

Wat me vooral aansprak op een gegeven moment was een opmerking over het generatieconflict. Overal moet de jongere generatie zich bevrijden van de verwachtingen van de ouders. De generatie van vlak na de oorlog hoefde dat niet: de verwachtingen van hun ouders 'konden alleen al daarom terzijde geschoven worden, omdat die ouders in het Derde Rijk of op z'n laatst na het einde daarvan, schromelijk tekort waren geschoten'.

Nooit eerder heb ik me eigenlijk zo sterk gerealiseerd wat een enorme belasting het moet zijn om in die periode in Duitsland opgegroeid te zijn. Inderdaad, een boek dat aan het denken zet.

  Samenvatting mails:
  Eisjen