In april 2003 lazen we als maandboek Sleuteloog, van Hella Haasse.

Als voorbereiding daarop las één van de grrls 'Retour Grenoble, in gesprek met Hella Haasse': 'Anthony 
Mertens is in gesprek met Hella Haasse tijdens een  treinreis en verblijf in Grenoble alwaar Hella Haasse is  uitgenodigd om voor te lezen uit haar in het frans  vertaalde werk. De aanzet is in eerste instantie het  bespreken van het voltooide manuscript  van Sleuteloog maar aangezien Anthony Mertens hier  maar weinig veranderingen in wil aanbrengen gaat het  gesprek al snel over andere zaken zoals de tijd dat  Hella Haasse een tijdje in Senlis woonde, haar andere  boeken, de personages in de andere boeken, haar  band met Indië. Het boek speelt zich af van 20 tot en  met 23 mei 2002.

De grrl die Sleuteloog voordroeg voor de leeslijst, gaf  het de volgende aanbeveling mee: 'Het verhaal: de emeritus-hoogleraar  Kunstgeschiedenis Herma Warner wordt door een  journalist benaderd omdat hij gehoord heeft dat zij  Mila Wychinska gekend zou hebben. Herma graaft in haar herinneringen voor de journalist en wij lezen mee. Mila, geboren Adele (Dee) Mijers, is een  jeugdvriendinnetje van Herma uit Indonesië. Herma  moet in haar geheugen graven om de journalist te  kunnen helpen, de sleutel van de ebbenhouten kist  waarin ze haar memorabilia uit die tijd bewaart, is namelijk kwijt. De herinneringen overspoelen de  inmiddels hoogbejaarde Herma compleet. Zonder  verklappers kan ik niet meer over het verhaal kwijt,  helaas...

Het is een typisch Haasse-verhaal: vermenging van  Indonesië met Nederland, in prachtig beeldende  zinnen verteld. Het verhaal bevat vele open en  halfopen eindjes, en lijkt me uitermate geschikt om  met de boekgrrls te bediscussiëren, vandaar mijn  voordracht. Daarnaast is het niet zo'n pil, dus genoeg  tijd voor alle grrls om te lezen én mee te mailen'

En inderdaad werd er flink over gemaild. Hieronder  heeft uw samenvat-grrl getracht er enige lijn in te  ontdekken/maken 

Zo, in al die jaren dat ik bij de boekgrrlz ben heb ik nu  voor het eerst het Maandboek gelezen! Dat wilde ik  niet onvermeld laten.'

Over het gebruik van Maleise woorden: --
'Trouwens nog een tip voor lezers zoals ik: achterin het  boekje zit een familiestamboom en vertaling van wat  indotermen. Kwam ik natuurlijk pas na het lezen  achter.'

'En ja, ook ik vond het gebruik van indische woorden  behoorlijk storend: om de paar bladzijden sla je de  woordenlijst op, tevergeefs (en het gaat toch écht niet  om ingeburgerde woorden: wie weet nu wat tinka,  toetoep, djamoes of getjintjangd betekent, om maar  iets te noemen... jammer).'

'tja... dat woordenlijst achterin is wel handig, maar af  en toe staat er een woord in het boek die niet in de lijst  voorkomt. Misschien inmiddels zo ingeburgerd dat  iedere Nederlander weet wat het is? Alsnog vind ik  het raar dat ik na jaren in Nederland die woorden nooit  ben tegengekomen dan. Ik snap wel dat voor mensen  die in Indonesia gewoond hebben het allemaal  prachtig herkenningswoorden zijn, die beelden  oproepen die niet echt te vertalen zijn in 'gewoon'  nederlands woorden - net zoals ik soms kan grinikken  van herkenning als ik zo'n beeldende oerSchots woord ergens  tegenkom in een boek - maar alsnog vind ik Haasse's eindeloos gestrooi met Indische  termen vooral irritant.'

'Buitengewoon irritant vond ik, net als velen van jullie,  de hoeveelheid lang niet altijd functionele indische  woorden, die bovendien voor het merendeel zelfs niet  in de woordenlijst waren opgenomen. Iemand merkte  terecht op dat er niet meer als vanzelfsprekend vanuit  gegaan kan worden dat de meeste mensen die  woorden wel kennen. En in dit boek zijn er ook nog  eens veel te veel, naar mijn smaak. Onzorgvuldigheid  van Haasse of van de redactie?' 

'Ik deel de mening dat er indische woorden in staan  die niet in de woordenlijst achterin staan. Maar ik stoor  me daar niet zo aan, althans, het aantal van die  woorden was niet zo groot dat ik me eraan moest  storen, zonder begrip van die woorden begreep ik het  verhaal ook wel. Maar goed, als je dan toch een  woordenlijst maakt, doe het dan volledig! Dus alleen in  die zin stoort het me wel. En, nee, het zijn geen  woorden die gemeengoed zijn.'

Moest je iets weten van de 'Indonesische toestand' om  het verhaal te begrijpen of te kunnen waarderen? 

'Hoewel ik het boek met plezier heb gelezen, heb ik er  de indruk aan over dat het misschien veel meer te  bieden heeft aan lezers die wél ingevoerd zijn in de  Indische cultuur en geschiedenis.'

'Hieraan voorafgaand heb ik ³Oeroeg² herlezen. Ik was  benieuwd of ik verschillen in schrijfstijl zou ontdekken.  Tussen beide boeken ligt 55 jaar! De overeenkomst  zit, behalve natuurlijk in de onderwerpkeuze, in de  sfeertekening. In beide boeken beschrijft Haasse even  prachtig de Indonesische natuur, de politieke  veranderingen (tot waar ze binnen het tijdsbestek in Oeroeg parallel lopen) en de  zieleroerselen van één persoon, de verteller c.q.  vertelster. Ook de methode is opvallend gelijk: toen  twee jeugdvrienden, nu twee jeugdvriendinnen, die uit  elkaar groeien door nationaalpolitieke sympathieen en  identiteitscrisis. Maar de verschillen zijn groot, en  daarmee ook mijn kritiek, vrees ik. Ik vond de taal makkelijker en vlakker; de zinnen  minder mooi ³gebeeldhouwd², het verhaal babbelend  en kabbelend, zonder dat ik dramatische hoogte- en  dieptepunten haast lijfelijk kon ervaren, zoals ik van  Haasse gewend was. Haar stijl is ook in ³Sleuteloog²  traag en zorgvuldig, dat wel, en ik hou daarvan, maar op de  een of andere manier miste ik de geladenheid, die ze  vroeger in haar zinnen wist te brengen.' 

'Uiteraard gaat het boek weer over 'ons indië'. dat  vereist tegenwoordig al heel wat meer omschrijving  dan de lezer wordt aangereikt. ik ben dol op de tropen,  maar hier gaat het louter over de verbleekte sepia foto  van voor de onafhankelijkheid. lang geleden vonden  wij, publiek, dat spannend en mysterieus;  tegenwoordig vinden we het gebrek aan uitleg  gemakzuchtig, vaag en vreemd. Af en toe wordt er  voor het effectbejag wat tante-liendialect geroepen.  Volkomen ad hoc en voor de sfeertekening nauwelijks  behulpzaam, zeker ook omdat het heel inconsequent  wordt toegepast.' 

'Wanneer is Indië nou eindelijk eens uitgemolken?  Eens in de twee jaar stink ik er weer in en grijp naar  een zwaar aangeraden boek uit de Nederlandse  literatuur dat zich in 'ons' Indië afspeelt. En of het nou  Van Dis is, of Ruebsamen of deze Haasse, ik vind het  allemaal zo hetzelfde. Dat eindeloze gedoe over  halfbloeden, wel of niet helemaal Nederlands zijn, dat  gekokketteer met al die Indische termen. Zo irritant, ja!  Maar als het verhaal maar boeiend of spannend  genoeg is stap ik daar nog wel overheen  (Porseleinboom van Olaf J. de Landell, Max Havelaar,  beetje Couperus). In Sleuteloog gebeurde weinig tot  niks dat me beroerde. Wanneer begint het nou?,  vroeg ik me keer op keer af. Maar plots was het boek  uit. Geen enkele verhaallijn boeide me. Het zal wel  aan mij liggen. Ik ben heel benieuwd naar jullie  reacties op het boek. En verheug me erop.' 

'ik moet het ook niet meer doen eigenlijk - ik hEb er  gewoon niets mee.' 

'Haasse verstaat haar vak, het onderwerp mag haar  verleiden tot oude dingen die voorbij zijn, maar hóe zij  schrijft en haar werk inelkaar steekt is in orde.'

'Met betrekking tot wat over Dee werd verhaald had ik  trouwens de indruk dat ik wel meer 'pointes' miste,  omdat ik niet goed op de hoogte ben van de  geschiedenis van Indië/Indonesië.'

'ook als de schrijfstyle iets speciaals heeft wil ik best  wel een boek lezen over iets dat me eigenlijk niet zo  interesseert. Reve bijvoorbeeld - ik nam De Avonden  ter handen met een zucht van 'Mwah, ik kan me niet  voorstellen dat zo'n jaren 50 oerhollands spruitjeslucht  boek wat voor mij is, maar wegens het aanvullen van  mijn repertoire Nederlands klassiekers wil ik het wel  proberen...' Vanaf de eerste pagina wist ik dat ik in  handen van een meester schrijver was (vraag me aub niet waarOm ik dat wist -  sommige dingen wEEt je nou gewoon! ;-0) Zo'n  gevoel krijg ik absoluut niet met Haasse.'

'Ondanks dat ik niet al te enthousiast ben over al die  Indie-beschrijvingen, zijn ze in 'Sleuteloog' niet  vervelend. Integendeel zelfs - sfeerrijk, tot de  verbeelding sprekend en functioneel - waar vind je  zulke beschrijvingen nog? Nou ja, bij Hella Haasse  dus...' 

'ik ben halverwege (tis minder dan 200 pagina's in  totaal) en vraag me inderdaad hetzelfde af - ik heb de  grrls mails hierover geraadpleegd om te kijken of er  wat tussen zat dat me aan zou kunnen moedigen. (Ik  heb ze uit de trash moeten vissen - ik was eigenlijk  niet van plan om mee te lezen met het maandboek  deze keer, maar toen er een grrl het zomaar mee gaf  dan heb ik besloten om het toch te proberen.) Ik heb  zelfs de verklappers gelezen om te kijken of dat me  zou helpen met door willen lezen, maar zelfs toen ik  die gelezen had dacht ik verveeld : 'nou EN?' Ik vind  het een soort re-run van Oeroeg, maar dan deze keer  met een meisjesvriendschap ipv die 2 jongens.  Precies hetzelfde traject - in de kindertijd beste  maatjes en dan in de puberteit wordt de (deels)  Indische helft van de vriendschap bewust dat hij/zij  anders is... blah blah blah...'

'Ik heb afgelopen weekend (jouw gebookcircelde)  Sleuteloog gelezen en het kon mij ook niet boeien. ik  had het gevoel dat de verhaallijnen niet uitgewerkt  waren en het einde was erg gekunsteld en ik begreep  het ook niet goed. het onderwerp boeide me niet en  de stijl van brieven afgewisseld met verhaal maakte  het erg "droog". Indonesië heeft mij nooit zo geboeid  en door boeken als dit wordt dat niet anders.' 

'Echt een prachtboek, zoals eerder te lezen in mails.  De taal, door de beschrijvingen waande ik me soms  weer heerlijk terug, het plot. Het boek sprak me ook  erg aan vanwege mijn oma, 'officieel' was ze niet  Indisch maar zag er blijkbaar voldoende donker (er zat  wel Indisch bloed in de familie maar nu werd het pas  opportuun om te erkennen!) uit om tijdens de oorlog  de papieren te kunnen vervalsen en zo met haar  kinderen buiten het kamp te blijven. Alleen wordt ik  direct verbeterd door vader of anderen als ik zeg dat ik  een Indische oma had... Nee, hoor ze was een  belanda! Grappig is dat we door het boek er tijdens  het eten over kwamen te praten en dat mijn kinderen  (5 en 8) ademloos hebben geluisterd naar de  jeugdverhalen uit Indië van opa en erg onder de  indruk waren van de oorlog, hongerlijden en de  kampen. Hoe zo'n zwaar onderwerp opeens de  kinderwereld binnenkomt.'

'Het jammere vind ik dat ik zelf te weinig af weet van  de "Indonesische toestand", zodat ik het gevoel heb  dat ik het een en ander gemist heb. Toch herlees ik  het voorlopig niet. Mooie zinnen, mooie sfeer, maar  een beetje zweverig. Als ik dat vergelijk met  "Familieziek" van Van Dis, dan geef mij die laatste  maar. Dezelfde sfeer, maar recht door zee. Korte  duidelijke situaties in korte en duidelijke zinnen.' 

'Het is een schokkend boek, en laat een heel andere  kant van die tijd in Indonesië zien. Al wil ik best  geloven dat de doorsnee Nederlands-Indiër, die naar  ons land kwam niet heeft geweten wat er allemaal  speelde.' 

'Zij hebben recht op het romanticeren van hun  verleden. 

'Dit heeft niets te maken met romanticeren, maar is  hUn realiteit. Haase en Van Dis waren ook doorsnee  Nederlanders, tot ze er over ( het leven in toen  Nederlands Indie) gingen schrijven. Lees b.v. 'Zwanen  schieten' en 'Een Handvol Achtergrond' van Hella  Haasse.'

'Wat ik mooi, wat omsluierd verteld vond, is hoe je  herinnering je parten speelt als je terug denkt aan  vroeger. Je hebt zelf je eigen "film" van hoe dingen  vroeger waren. Hoe jij was, hoe je in vriendschappen  stond, welke dingen jij wist dat er op de achtergrond  speelden, maar waar je het niet over had etc. etc. Als  je het dan soms met andere mensen die je van toen  kende over diezelfde tijd hebt, dan blijken zij soms een  heel andere film te hebben. Dat laatste staat niet in  Haasses verhaal, maar ze verwijst er wel telkens naar.  Als ze schrijft hoe Dee van Herma vervreemde, of dat  Non niet meer over Dee praatte. Andere kijk op de  gang van zaken. Doordat Haasse alleen maar het  beeld vanuit Herma verwoord blijft een "objectief"  beeld achterwege. Dat geeft je zelf de ruimte om te  filosoferen....

Haasse vat het zelf samen als: 'Ik besta in wat ik  schrijf' --

Over het verhaal:

'Het verhaal bevat vele open en halfopen eindjes, en  lijkt me uitermate geschikt om met de boekgrrls te  bediscussiëren, vandaar mijn voordracht.' --
'Hier ben ik het deels mee eens. Inderdaad open  eindjes, zowel gedurende het verhaal als aan het  einde. Rode draad in het verhaal is de verhouding in  Indonesie tussen de creolen en de belanda-toktoks  (Indo-Europeanen). Stap voor stap wordt je in het  verhaal dichter bij het nu gebracht en vallen veel  eindjes bij elkaar.' 

'Het gegeven van de ebbenhouten kist en de brieven  van Bart Moorland als rode draad vond ik erg goed  gevonden. Maar de invulling weer te vaag en te  suggestief. De opbouw naar de ontdekking van Herma  van de verhouding tussen haar man Taco en haar  vriendin Dee, jaren na hun beider dood, vond ik weer  mooi en ook geloofwaardig. Daar kende ik haar  [Haasse] weer!'

'En het verhaal zelf, het teut maar door! het zal best  wezen dat het de herinneringen van een oude vrouw  moeten verbeelden. maar lieve mevrouw haasse,  hoeveel van uw beoogde lezertjes kunnen het geduld  opbrengen voor dat gekabbel? Er is namelijk geen plot  en geen spanningsboog. er zijn in dit vertelsel vroeger  vreemde dingen gebeurd - tenminste, dat is de  suggestie. de niet eens erg oplettende lezer ziet de  handelingen van mijlen ver aankomen. het ergste is  nog dat de gebeurtenissen op zich totaal  oninteressant zijn. soo hee, er zijn mensen vreemd  gegaan! nee maar, dat tref je nergens anders. De  vertelster heeft door haar achtergrond het gevoel  nergens echt thuis te zijn! verrassing! er is een  hoofdpersoon aan wier leven wij de hele indische  geschiedenis kunnen aflezen! nou nou, dat is een niet  eerder vertoond huzarenstukje.' 

'Ik kan nou niet echt zeggen dat het verhaal mij  emotioneel raakte. Daarvoor houdt Herma ook teveel  haar emoties in bedwang en blijft ze tot het laatst toe  zaken ontkennen. OK ze denkt wel dat Dee en Taco  een verhouding hebben gehad, maar joe zit het nou  met die Japanner, de zoon van Dee? Wie is de vader?  En welke rol had Dee nou in de ontvoering van Taco?  En heeft Taco gewoon welbewust de sleutel zo hoog  weggeborgen nadat hij de kist had leeggemaakt? Je  had er bij wijze van spreke een spannende thriller van  kunnen maken. Nu blijft het wat voortkabbelen.' 

'Pas op de laatste pagina's worden de zwarte gaten in  Herma 's verleden doorgrond. Het geleidelijk onthullen  van het mysterie geeft Sleuteloog de benodigde vaart  en spanning. Want hoe beeldend Haasse het  Nederlands-Indië van weleer ook tot leven weet te  brengen, alleen met deze koloniale  sfeerbeschrijvingen had de roman geen tweehonderd  pagina's de aandacht vast kunnen houden. Deze aandacht wordt op het einde ruimschoots  beloond. Meesterlijk weet de schrijfster alle losse  eindjes die ze ogenschijnlijk in haar weefsel had laten  zitten, aan elkaar te knopen. In de uiteindelijke  ontsluiering van het raadsel waarvoor Herma zich  geplaatst zag, wordt op Haassiaanse wijze een grote  plaats ingeruimd voor de verbeeldingskracht. In  Zwanen schieten schreef Haasse al dat ze "zelfs van  het echt gebeurde" geen verslag kan uitbrengen "zonder fabuleren". Een verleden wordt  uiteindelijk niet gevormd door kale feiten, maar door  de verbeelding die deze feiten tot leven brengt.  Sleuteloog vormt hiervan het schitterende bewijs.' 

 

Het oordeel van de grrls:

'Klein boekje, beetje spanning, snel uit.'

'Het leest heel snel in ieder geval.'

'mijn reactie is... bedankt voor het bevestigen van wat  ik zelf al half-voelde. Ik kap er nu mee. Er zijn zoveel  andere boeken die ik wel graag wil lezen. Ongetwijfeld  is de maandboek deze keer een boek dat vele grrls  met plezier zullen lezen, maar ik ben toevallig deze  keer niet een van die grrls.' 

'Ik heb het in 1 ruk op een avond uitgelezen, dus dat  zegt wel wat: blijkbaar boeiend genoeg, en vlot  leesbaar. Vlot leesbaar ja, want nergens staat een rare  zin, die niet "loopt", geen lange moeilijke zinnen die je  nog eens over moet lezen. En boeiend omdat Haasse  het verhaal erg goed vertelt, doseert eigenlijk: elk  stukje laat een eindje liggen, dat verderop weer wordt  opgepakt, met wéér een eindje. Knap geschreven  dus. Na lezing had ik niet het gevoel dat ik mijn avond  beter anders had kunnen besteden. Tot zover het  plusverhaal. Nu het minverhaal. Ik vond geen zinnen die zó mooi  zijn, of zó'n diepe waarheid bevatten, dat je ze nog  eens overleest, of dat je eventjes het boek opzij moet  leggen om over een mooie zin nog wat na te mijmeren  ("naproeven" noem ik dat). Er is niets dat beklijft. Het  boek is al terug naar de bieb, maar er was geen  enkele passage waarvan ik dacht: "Wacht... dit is zó  mooi, of nieuw, of anders..." De verschillende karakters zullen me ook niet  bijblijven. Met uitzondering van een: (graaf graaf in  geheugen, nee het komt niet, dan maar ff koekelen)  O ja Non, die vond ik het best uitgewerkt, de meest  kleurrijke figuur ook, in haar karakter schetst Haasse  zo'n beetje een halve eeuw de ontwikkeling van een  maatschappij, een sociale structuur, de ontwikkeling  van een ideeenwereld, de vorming van een mens  tegen de achtergrond van de maatschappelijke  ontwikkelingen (hier is 1 woord voor, maar ik kan er  niet op komen...). De andere karakters laten mij min of  meer koud. Niet tijdens het lezen, want dat is weer het  vakmanschap van Haasse, waarvoor petje af!  Maar de andere karakters beklijven niet. Ik heb geen  aandrang om ze te willen ontmoeten. Behalve Non  dus.'

'Alle figuren blijven schimmen, niemand komt werkelijk  tot leven. Oeroeg revisited, maar er is té veel  gepasseerd tussen toen en nu. Ik vond en vind het  een mooi idee dat Haasse een nieuwe roman schreef  en publiceerde, maar deze is misschien toch niet  helemaal uit de verf gekomen.'

'Eigenlijk meer 'keurig' vond ik, maar dan op een  aantrekkelijke manier. Het verhaal kabbelde door,  zonder al te grote indruk te maken, maar dat liet ook  ruimte om van de vertelkunst van Haasse te genieten.  Al liep die aan het eind - zoals veel andere grrls ook al  opmerkten - behoorlijk vast in een wel zeer gezocht  einde.'

'Verder had ik aan het eind niet het idee dat alle  verhaallijnen goed werden uitgewerkt. Zo werd me  uiteindelijk de relatie tussen Dee en Taco niet  duidelijk. Misschien is het literair verantwoord om de  lezer hiernaar te laten raden, maar erg bevredigend  vond ik het toch niet.'

'Ik heb nog niet zoveel van Haasse gelezen, en ik  moet zeggen dat dit boek mij nou niet gelijk over de  streep trekt om acuut naar mijn bieb te rennen en de  voglende titel uit de kast te rukken. Eindoordeel, geen  slecht boek, maar ja...wat mij betreft ook geen topper.' 

'Nou, wat vind ik er in één zin van? Onderhoudend  genoeg, maar zonder de diepgang en zonder de  boeiend uitgesponnen, dus niet zo gemakkelijke, dus  uitdagende zinnen die ik in Haasse¹s voorgaande werk  zo waardeer; dus ja, dit boek stelt me wat teleur.' 

'zolang ik het las vond ik het best te pruimen, maar de  nasmaak was een beetje flauw.'

'Lieve luitjes, zoveel gemiste kansen, weet je! ik  beschouw mezelf niet als een erg ongeduldige lezer,  maar ik dacht na de eerste dertig kruimelpagina's al: ik  zocht brood en krijg hier alleen wat afval. De restjes.'

Moet Haasse nu zo langzamerhand niet eens  stoppen?

'Adoeh, lieve luitjes, laten wij meprouw haasse pragen  om gauw gauw haar mooie pen op te ruimen... want  haar doelgroep is uitstervend en haar pogingen zich  aan te passen aan de nieuwe tijd zijn  hartverscheurend. of ligt het aan mij dat ik die  moslimfundi's er met de haren bij gerukt vind? lieve  mevrouw haasse, doe dat uzelf en uw roem niet aan,  houd ermee op nu uw faam nog schier onaantastbaar  is...'

'Misschien toch te veel een boek van een heel oude  dame over een heel oude dame? Wat er in het  verleden ook gebeurd mag zijn, het is allemaal zó lang  geleden dat het er niet meer zo toe doet. All passion  spent, zoiets.'

'Je zou je kunnen afvragen, wat een van de grrls ook  al deed, of Haasse er goed aan zou doen om nu te  stoppen. Misschien zou het voor haar  schrijverscarriere goed zijn, maar voor haarzelf zeker  slecht. Zij heeft, denk ik, daarvoor nog te veel ideeen,  innerlijke drang en geestelijke gezondheid (te oordelen  naar een interview op televisie nog niet zo heel lang geleden). Ik zou zo iemand geen halt durven  toeroepen. Dat haar scheppingen vanaf nu mogelijk  minder fantasierijk, minder gedurfd en minder  interessant zijn, wat uitgekauwd overkomen en in  herhalingen vallen, neem ik maar zoals het is. Wat uit  ³Sleuteloog² in ieder geval toch ook weer blijkt: Hella  Haasse is en blijft een vakvrouw en schrijven zal ze  nooit verleren. Er staat bij mij voldoende op de plank  van haar dat herlezen en weer herlezen de moeite  waard maakt.'

'jeugdherinneringen zoals beschreven door beurskens  of hertmans zijn veel artistieker en zeer modern.  rosenboom is klassieker in zijn stijl. een moderne  schrijver. sleuteloog is teruggrijpen naar het beproefde  recept en heeft ons weinig te vertellen. toch ben ik  weer plezierig weggedroomd naar insulinde. het is  zeker niet haar beste boek. dat vindt haasse zelf ook.  de grand dame gaat zich nu toeleggen op het korte  verhaal, vertelde zij in een interview.' --

Onder de volgende VERKLAPPER wordt nog wat over  het einde gediscussieerd:
V
E
R
K
L
A
P
P
E
R

'Wel kan ik zeggen dat je de recentie van de  volkskrant niet moet lezen voor je het  boek leest, het ding verklapt te veel (de url en mijn  visie erop zet ik in een  verklapper). Arjan Peters zegt in zijn recentie onder andere: "Aan het eind van het verhaal gaat de kist open. Die  blijkt leeg te zijn. Het zijn niet de feiten die de  samenhang bieden. Het is de verbeelding die de  geheimen ontraadselen wil, onderweg op wrange  waarheden stuit en uiteindelijk in kunst een soort  mystieke verzoening teweeg kan brengen. Van een  oud-collega krijgt Herma, die op het punt is aanbeland  dat de vragen levensgroot zijn geworden, een  catalogus van oosterse decoratieve kunst. Het is de  collectie van een Japanse industrieel die zich  verdiepte in bloem- en bladmotieven in sculptuur en  schilderkunst, precies het gebied waarop Warner zich  heeft toegelegd. Nu én, kun je vier pagina's voor het eind nog denken.  Ieder zijn meug, maar dat een oude dame in  Overijssel, in het voorportaal van haar laatste woning,  begeesterd raakt door Chinees en Japans borduur- en  Balinees houtsnijwerk is nou niet direct een gegeven  waarvan de vonken moeiteloos overspringen op de  hedendaagse lezer.  Maar dan knoopt Haasse alle losse draadjes machtig  aan elkaar, zonder iets te kunnen bewijzen, maar met  de intuïtieve zekerheid dat Herma's jeugdvriendin haar  'via een verre omweg door tijd en ruimte' een signaal  heeft willen geven. Dee zou de moeder zijn van de  industrieel. De kunst die hij heeft verzameld, is geen  aardige hobby van iemand met te veel geld, maar een  hommage aan haar die kennelijk Herma ook iets heeft  willen vertellen. Decoratieve kunst is niet louter  versiering, maar kan een toeschouwer met  verbeeldingskracht tot in het diepst van de ziel  beroeren."

'En precies dat einde is iets wat me niet lekker zat. Tot  ik 4 pagina's voor het einde was vond ik het een  prettig interessant boek, het zette me aan het denken,  bracht eigen herinneringen naar boven. Maar toen  ineens knoopte Haasse alle losse draadjes onmogelijk  aan elkaar, op een manier die te doorzichtig is. Net  zoals bij een film die continu dramatisch verloopt en  daardoor een kracht in zich heeft en waar dan in de  laatste minuut ineens alles op een onmogelijke manier  goedkomt. Ik vond het vergezocht die Warner die er  ineens bijgehaald is. Wat mij betreft had dit deel van  het verhaal achterwege gelaten kunnen worden. De  sleutel geven aan Moorland was genoeg geweest.  Sommige open einden zijn prettig, die wil je niet  gesloten hebben. Het leeg zijn van de kist kan ter  sprake komen, het was niet nodig, maar een  afsluitende brief van Moorland is op z'n plaats. Alleen  dat verhaal van die Warner  dus, ik weet niet, het sluit iets wat open had moeten  blijven naar mijn idee. Benieuwd hoe anderen hierover  denken.'

'Het vennijn zit in de staart. Hoewel er elders in het  boek ook wel dingen gebeuren waarvan je denkt "nou  nou wat toevállig..." werd het op het eind toch wel heel  gortig. Die japanse professor, en al helemaal die kist...  dan denk ik, Hella had er opeens geen zin meer in, er  moesten wat eindjes aan elkaar geknoopt en er  moeten nog wat goocheltrucs in... totaal  ongeloofwaardig, jammer.'

'Maar... het einde, het lezen over een  kunstverzamelaar, die Dee¹s zoon blijkt te zijn en die  zich ook nog eens heeft toegelegd op haar, Herma¹s,  specialiteit, waaruit voor haar blijkt dat Dee en zij altijd  toch ergens een eenheid geweest zijn, vind ik volstrekt  ongeloofwaardig en gezocht. Het lijkt op een  kunstgreep, die mij zelfs voor het verhaal nog  overbodig lijkt ook. Jammer. Dat de kist leeg blijkt te  zijn, vind ik minder erg. Waarom zou Taco  bijvoorbeeld niet, daar waar Herma veronderstelt, dat  hij nog eens zijn manuscript bekeken heeft en daarbij  later de sleutel te hoog heeft weggelegd, de inhoud  van die hele kist vernietigd kunnen hebben?  Misschien vanuit frustratie, of uit voorzorg vanwege  mogelijke verwijzingen in zaken naar zijn verhouding  met Dee, of vanuit depressiviteit, omdat hij nooit meer de oude was na zijn gijzeling? Ik kan me daar wel het  een en ander bij voorstellen.'

Else